كاركردهاي عمومي مجالس سوگواري مذهبي شيعيان

مشخصات كتاب

محسن حسام ظاهري

چكيده

مجالس سوگواري شيعيان در طول تاريخ حيات خود كاركردهاي بسياري براي برگزار كنندگان و شركت كنندگان خود در پي داشته اند. نويسنده با تقسيم اين كاركردها به دو بخش كاركردهاي آشكار و كاركردهاي پنهان، نمودهايي از هر دو كاركرد را معرفي كرده است. در بخش نخست، اولين كاركرد آشكار مجالس عزاداري نقش آفريني سياسي دانسته شده است كه در چهار دوره مورد بررسي قرار گرفته است. و اسوه سازي و تقويت باورهاي ديني از ديگر كاركردهاي آشكار مجالس دانسته شده است.در اين نوشتار، انسجام بخشي، تثبيت نظام اخلاقي الگوي جامعه، كاركرد فراغتي و تسكين آلام و تحذير مصائب فردي و اجتماعي از اشكال كاركرد پنهان مجالس عزاداري معرفي شده است.كليدواژه ها: عزاداري، كاركردهاي آشكار، كاركردهاي پنهان و رابطه حكومت، عزاداري.

تعريف كاركرد

رابرت مرتون، جامعه شناسي است كه مهم ترين گام را در تبيين مفهوم «كاركرد» [1] و تعريف آن برداشته است. به نظر وي، كاركردها عبارت اند از: «عملكردهايي كه تطبيق يا سازگاري يك نظام اجتماعي را امكان پذير مي سازند». با اين حساب، انگيزه هاي فردي چندان در تعريف كاركرد يك ساختار يا نهاد، دخيل نيستند. به اعتقاد او، يك نهاد يا ساختار اجتماعي به طور كلّي مي تواند دو نوع كاركرد داشته باشد: كاركردهاي آشكار، [2] آنهايي كه با قصد قبلي صورت مي گيرند؛ و كاركردهاي پنهان، [3] آنهايي كه بدون قصد قبلي انجام مي گيرند. [4] .

كاركردهاي عمومي هيئت هاي مذهبي

اشاره

مجالس سوگواري شيعيان هم، به عنوان يك نهاد ديني و اجتماعي، در طول تاريخ حيات خود، كاركردهاي بسياري براي برگزار كنندگان و شركت كنندگان خود در پي داشته اند. البته هر يك از گونه هاي مختلف اين مجالس، كاركردهاي خاصّ خود را داشته و دارند. امّا مي توان مجموعه اي از كاركردها را به عنوان كاركردهاي عمومي و مشترك همه گونه هاي مجالس مذهبي شيعيان ذكر كرد.

كاركردهاي آشكار

رسانه سياسي

اشاره

سخن گزافي نيست اگر يكي از اصلي ترين كاركردهاي مجالس و هيئت هاي مذهبي، از بدو تأسيس تاكنون را نقش آفريني سياسي آنها بدانيم. البته اين نقش آفريني هميشه به يك شكل نبوده و متناسب اقتضائات زماني، در هر دوره دگرگوني هايي را پذيرا شده است. از منظر اين كاركرد سياسي مي توان سير حيات مجالس و هيئت هاي مذهبي را به چهار دوره تاريخي تقسيم كرد:

از بدو تأسيس تا آغاز غيبت كبري

(327 - 61 ق)با در نظر گرفتن شرايط ويژه تاريخي، مي توان اقدام ائمه معصومين در تشكيل و نيز سفارش به برگزاري مجالس سوگواري را اقدامي سياسي ارزيابي كرد. در فضاي اختناق دوران حكومت امويان و عباسيان، و عصر به انزوا راندن و بايكوت شيعيان و پيشوايانشان، اين مجالس به خوبي مي توانست خلأ ناشي از فقدان كانال ها و ابزار ارتباطي مناسب را براي ائمه معصومين پر نمايد و به عنوان تنها رسانه در فضاي تبليغاتي مسموم و يك سويه ضدّ شيعي آن زمان، ايفاي نقش كند.تأكيدي كه امامان شيعه بر برگزاري اين مجالس داشتند و تشويق و تحريض و حمايتي كه نسبت به شعرا، براي سراييدن مراثي و مدايح نشان مي دادند، در كنار محتواي مجالس تشكيل يافته توسّط خودشان كه عموماً سه مبحث «بيان فضايل و مناقب اهل بيت»، «ذكر مصائب و اجحاف هاي در حقّ ايشان» و «اشاره به ظلم و ستم دستگاه نامشروع حاكم» را شامل مي شدند، به خوبي بيانگر اين جهت گيري سياسي است. بهره گيري از عامل تحريك عواطف و احساسات هم انتخابي هوشمندانه است كه رسيدن به آن غايت سياسي را تسهيل مي كند.امام خميني قدس سره درباره جنبه سياسي عزاداري ها چنين بيان كرده است:شما انگيزه اين گريه و اين اجتماع در مجالس